Standpunt van Natuurmonumenten over bestrijdingsmiddelen

Wat zijn bestrijdingsmiddelen?

Bestrijdingsmiddelen zijn middelen die worden gebruikt om planten, dieren of schimmels te bestrijden om bijvoorbeeld fruit, groenten, bloemen en grasland te beschermen. Ook middelen ter bescherming van mensen en (huis)dieren zoals Deet, ontwormingsmiddelen en anti-vlooienmiddelen zijn bestrijdingsmiddelen. Het gebruik van bestrijdingsmiddelen kan zeer negatieve effecten hebben op natuur en waterleven en de gezondheid van mensen. Daarom horen ze niet thuis in de natuur. Maar daar worden ze inmiddels wel aangetroffen. 

Natuurmonumenten vindt dat bestrijdingsmiddelen minder moeten worden gebruikt. Zowel de gebruikers als de overheid als de toelatingsinstanties hebben hier een rol in. Ook is Natuurmonumenten voorstander van natuurinclusieve landbouw, waarbij men natuurvriendelijker methoden gebruikt voor onkruidbestrijding en bestrijding van ziektes en plagen. Daarbij kun je denken aan technieken als mechanisch wieden of natuurlijke plaagbestrijding door strokenteelt of keverbanken, stroken land die een halve meter hoger worden gemaakt dan de omliggende akker.

Wat is er aan de hand?

Bij de teelt van groeten, fruit en bloem(bollen) en bij het bestrijden van onkruid worden bestrijdingsmiddelen - in de agrarische sector meestal aangeduid als gewasbeschermingsmiddelen - gebruikt om ziektes te voorkomen en zo hun oogsten te beschermen. Bij biologisch geteelde fruit, groenten en bloemen worden geen of natuurlijke bestrijdingsmiddelen gebruikt.

Ook particulieren gebruiken bestrijdingsmiddelen, bijvoorbeeld om insecten uit de tuin te weren, voor anti-vlooienmiddelen en muggenwerende middelen als Deet. Het landelijke aandeel van particulier middelengebruik in de tuin werd in een onderzoek van eind 2022 geschat op ongeveer 4% ten opzichte van het gebruik in de landbouw. Gebruik van veel chemische bestrijdingsmiddelen door gemeenten of natuurbeheerders is verboden sinds 2017.

Behalve op de gewassen zelf, komen de bestrijdingsmiddelen ook buiten de percelen voor waar de middelen worden gebruikt, bijvoorbeeld via de lucht en water. Uit recent onderzoek van Meten=Weten uit Drenthe bleek dat bestrijdingsmiddelen werden gevonden in diverse beschermde Natura 2000-gebieden, waaronder het Dwingelderveld. En in beschermde grondwaterbeschermingsgebieden komen teelten voor waar veel bestrijdingsmiddelen gebruikt worden, blijkt uit onderzoek van Natuur & Milieu.

Er mogen nu alleen middelen gebruikt worden die zijn goedgekeurd via een toelatingsprocedure. De huidige manier van beoordelen of een middel veilig is voor mens en milieu is echter onvoldoende. Zo wordt nu niet gekeken naar de effecten van een combinatie van verschillende bestrijdingsmiddelen. 

Probleem voor natuur en mens

Bestrijdingsmiddelen zijn gemaakt om schimmels, insecten of onkruid te doden. Als bestrijdingsmiddelen ook buiten landbouwgebieden in de natuur en het water terechtkomen, doen ze dat daar dus ook. Bestrijdingsmiddelen zijn mede de oorzaak van een achteruitgang van insecten zoals bijen, zweefvliegen en vlinders en van vogels die insecten eten, zoals veldleeuweriken en patrijzen. Uit onderzoek van de WUR in samenwerking met Vogelbescherming blijkt dat een aantal neonicotinoïden, een groep bestrijdingsmiddelen die inmiddels niet meer worden gebruikt maar nog wel in het milieu voorkomen, direct de gezondheid, het gedrag, de voortplanting en de overleving van vogels schaden. Daarmee zijn bestrijdingsmiddelen een gevaar voor meerdere ecosystemen, zeker in combinatie met andere drukfactoren zoals stikstof, droogte en versnippering.  

Ook voor mensen kunnen bestrijdingsmiddelen schadelijk zijn. Blootstelling aan bestrijdingsmiddelen  wordt in verband gebracht met  verschillende medische aandoeningen, zoals het eerder ontstaan van de ziekte van Parkinson, en er zijn aanwijzingen voor een relatie tussen blootstelling aan bestrijdingsmiddelen en medische aandoeningen zoals verschillende kankersoorten en longaandoeningen. Zo is in Frankrijk een zaak bekend gemaakt waarbij het overlijden van de 11-jarige dochter van een Franse bloemist in verband is gebracht met bestrijdingsmiddelen.

Wat vindt Natuurmonumenten?

Natuurmonumenten vindt dat bestrijdingsmiddelen niet thuishoren in de natuur. De bodem- lucht- en waterkwaliteit staan onder grote druk, wat een gezonde leefomgeving voor planten, dieren en mensen in gevaar brengt. Daarom moet scherper worden gekeken welke stoffen worden toegelaten tot de Nederlandse markt en in welke combinaties ze gebruikt mogen worden. Daarbij zou het voorzorgsprincipe leidend moeten zijn. Dat betekent dat als er kans is op serieuze of onomkeerbare schade aan milieu of gezondheid, middelen niet toegelaten moeten worden of gebruikt mogen worden. 

Daar waar natuur en waterkwaliteit kwetsbaar is, dienen provincies volgens de toelatingsinstantie voor bestrijdingsmiddelen (Ctgb) zelf passende maatregelen nemen om gebruik van bestrijdingsmiddelen terug te dringen. Het kan zijn dat een middel veilig is, maar niet in een kwetsbaar gebied met een grote concentratie aan intensieve bedrijven:

• De provincie Gelderland wil grondgebonden niet-biologische bollenteelt in grondwaterbeschermingsgebieden verbieden omdat uit grondwatermetingen blijkt dat er te hoge concentraties bestrijdingsmiddelen in grondwater zitten;
• In de provincie Noord-Brabant wordt in nieuwe pachtcontracten op provinciale gronden die binnen 1 kilometer van een Natura 2000-gebied liggen opgenomen dat vanaf 1 januari 2025 geen kunstmest en chemische gewasbescherming meer mag worden gebruikt ter bescherming van kwetsbare natuur. 
• De rechter in Sevenum heeft een verbod gelegd op het gebruik van bestrijdingsmiddelen op een perceel lelieteelt vlak naast een woonwijk vanwege niet uit te sluiten risico’s voor gezondheid van omwoners en kinderen;

Op regionaal niveau kan zo gestuurd worden om rond natuurgebieden en (drink/grondwaterbeschermings)gebieden geen of minder bestrijdingsmiddelen toe te laten, al dan niet via de juridische weg. 

Wat doet Natuurmonumenten?

Natuurmonumenten dringt aan op de vermindering van drukfactoren op ons water, de bodem en de lucht bij overheden en ondernemers. Sinds 2019 gebruiken we geen chemische bestrijdingsmiddelen meer in het natuurbeheer, met uitzondering van middelen die worden gebruikt voor de gezondheid van mensen en landbouwhuisdieren. Voor deze twee groepen streven we naar het zoveel mogelijk reduceren van het middelengebruik. Wij werken bij voorkeur samen met pachters die natuurinclusief werken of willen werken. Het niet gebruiken van chemische bestrijdingsmiddelen is een belangrijk bespreekpunt bij het sluiten van nieuwe contracten met pachters.

Daarnaast bewegen wij de overheid ertoe om de toelating van bestrijdingsmiddelen aan te scherpen en gebruik ervan beter te reguleren en handhaven. Natuurmonumenten denkt en werkt ook actief mee over het verdienmodel van natuurvriendelijke landbouw, zodat een agrarisch bedrijf dat geen gebruik wil maken van bestrijdingsmiddelen ook financieel rendabel is voor de boer.

We dragen concrete oplossingen aan aan politici, ministeries, provincies en bedrijfsleven. Hieronder onze meest recente reacties en adviezen:

• Voor het commissiedebat gewasbeschermingsmiddelen van 14 mei 2024 hebben Natuur & Milieu, Natuurmonumenten, Vogelbescherming Nederland, Urgenda, De Vlinderstichting, SoortenNL, FNV, Parkinson Vereniging, Meten=Weten, PAN Netherlands, Caring Farmers, Caring Doctors, Aardige buren een gezamenlijke inbreng met de Tweede Kamerleden gedeeld, o.a. over onze zorgen over het toelatingsbeleid en adequate ondersteuning voor boeren en tuinders.
• Samen met o.a. Natuur & Milieu hebben wij een gereageerd (pag 39-49) op het beleid van beoordeling van bestrijdingsmiddelen door het Ctgb met betrekking tot normoverschrijdingen in oppervlaktewater. 
• In 2023 heeft Natuurmonumenten het Maatschappelijk Manifest Bestrijdingsmiddelen ondertekend voor een gezond, groen en veilig Nederland.