Achtergrondinformatie - Nieuwkoopse Plassen

Door mensenhanden en natuur gevormd

De Nieuwkoopse Plassen zijn ontstaan door een samenspel van natuurlijke en menselijke factoren. Duizenden jaren geleden lag de Noordzeekust verder landinwaarts. Door stagnerend regenwater ontstonden in een brede strook langs de toenmalige kustlijn uitgestrekte moerassen. Afstervende bomen en ook kleinere planten kwamen onder water te liggen. Het plantenmateriaal vormde een veenpakket dat tot vijf meter dik werd.

Ongeveer in de tiende eeuw begonnen de bewoners deze natte woestenij te ontginnen door een groot aantal afwateringssloten aan te leggen. Op steeds grotere schaal werd het veen afgegraven om de snel groeiende steden in Holland van turf te voorzien. Eeuwenlang stookte men de kachel met turf, waardoor het veenpakket grotendeels verdween. Grote stukken van het gebied veranderden in uitgestrekte waterplassen met soms lange, smalle ’eilandjes’: de legakkers.

Vooral in het oostelijke deel van het Nieuwkoopse plassengebied zijn de petgaten en legakkers nog goed te herkennen. In sommige delen zijn de petgaten te breed en te diep uitgebaggerd en maakte de golfslag korte metten met de legakkers. Zo zijn de Noord- en Zuideinderplas ontstaan: een afwisselend plassengebied. Naast open water hebben de Nieuwkoopse Plassen ook rietland, bloemrijk grasland, veenheide en moerasbos. 

Internationaal belang

De Nieuwkoopse Plassen vormen een natuurgebied van internationale waarde. Ze zijn het laatste restant laagveennatuur in deze regio. Overal rondom zijn gebieden drooggelegd om bewoning en landbouw mogelijk te maken. De aangrenzende polders worden intensief bemalen. Alleen in de Nieuwkoopse Plassen is het waterpeil niet verlaagd. Daarom komen hier veel karakteristieke planten en dieren voor. Zo is bijvoorbeeld één van de grootste kolonies purperreigers van Nederland hier te vinden en de internationaal uiterst zeldzame veenheide.

Ruim een halve eeuw geleden deed Natuurmonumenten haar eerste aankoop in het gebied; nu is het leeuwendeel van de Nieuwkoopse Plassen in beheer bij de vereniging.

Europese bescherming

De Nieuwkoopse Plassen genieten internationale bescherming. Sinds ’97 valt het gebied onder de Europese Vogelrichtlijn. Eén van de bedreigde vogelsoorten die daardoor wordt beschermd, is de purperreiger. Het is een echte moerasvogel. In de Nieuwkoopse Plassen broeden jaarlijks zo’n 160 paren. Ze bouwen hun nesten in struiken, meestal in de grauwe wilg. In de waterrijke omgeving vinden ze alles wat ze nodig hebben om hun jongen groot te brengen.

Mede omdat het gebied voor de purperreiger zo belangrijk is, behoren de Nieuwkoopse Plassen tot één van de kerngebieden van Natura 2000, een Europees netwerk van natuurgebieden. Ook de zwarte sterns voelen zich prima thuis in de Nieuwkoopse Plassen. Net als de purperreigers keren ze in april terug uit hun overwinteringsgebieden om in Nederland te broeden. Wegens gebrek aan natuurlijke nestelgelegenheid biedt Natuurmonumenten de sterns een alternatief aan: kunstmatige nestvlotjes. De laatste tijd vaker broeden de zwarte sterns weer steeds vaker op een natuurlijk nest. Zij bouwen die tussen drijvend plantenmateriaal dat grotendeels bestaat uit wortelstokken van waterplanten.

Achteruitgang een halt toegeroepen

Een probleem van het oppervlaktewater is de overmaat aan fosfaten en nitraten waardoor veel algen kunnen groeien. Het water verliest zo zijn helderheid en krijgt het uiterlijk van groene soep. Waterplanten die in de bodem wortelen, krijgen door deze algenbloei geen licht meer en sterven af. Dieren die in het water leven, zoals insecten en vissen, komen door de troebelheid in de problemen. En vissen als de snoek kunnen in dit ondoorzichtige water geen prooi meer vinden.

Dan is er nog de zure regen. De verzuring slaat vooral toe op de riet- en graslanden. Het gevolg is dat het riet minder goed van kwaliteit wordt en dat de variatie in de plantengroei almaar kleiner wordt. Enkele algemene soorten worden steeds algemener, allerlei zeldzame soorten verdwijnen. Riet snijden is in zulke slechte stukken eigenlijk niet meer aantrekkelijk. Hierdoor zal binnen een paar jaar het voormalige rietland dichtgroeien met bomen en is er voor de vele rietvogels eenvoudig geen plaats meer.

Gelukkig heeft Natuurmonumenten deze schadelijke ontwikkelingen voor een groot deel terug kunnen draaien. De vereniging heeft een aantal gerichte maatregelen kunnen nemen, dankzij financiële steun van de Europese Unie in het kader van het LIFE-project, de Kwaliteitsimpuls Groene hart, de provincie Zuid-Holland en het Ministerie van LNV. Tussen 1998 en 2002 is de waterbodem op grote schaal gebaggerd, zijn verzuurde riet- en hooilanden geplagd en hebben legakkers beschoeiing gekregen. Hiermee was in totaal een bedrag van 4 miljoen gulden gemoeid.

In de loop van de vorig eeuw is de natuur in de Nieuwkoopse Plassen gestaag achteruitgegaan. De oorzaken hiervan zijn voor een groot deel terug te voeren op een algemene verslechtering van de milieukwaliteit, zoals die al decennialang in Europa plaatsvindt. Met name de uitstoot van verzurende en bodemverrijkende stoffen heeft schadelijke gevolgen voor de planten en dieren in van oorsprong voedselarme natuurgebieden.