Veelgestelde vragen over natuurherstel op de Sint-Jansberg

De Sint-Jansberg is een prachtig natuurgebied waar van alles leeft. In het gebied liggen echter ook plekken waar de biodiversiteit en weerbaarheid/gezondheid van het bos achterblijft. Om dit te verbeteren, gaan we grofweg 3 dingen doen:

• Exoten (bomen die hier niet van nature voorkomen) waar weinig ander leven op voorkomt, halen we weg. Inheemse bomen krijgen hier meer ruimte en we planten verschillende soorten bomen terug. 
• Fijnsparren die zijn aangetast door de letterzetter (een kever) halen we weg.
• We creëren meer licht in het bos, onder meer door op bepaalde plekken een aantal beuken te kappen. De andere beuken en eiken kunnen hier uitgroeien tot woudreuzen. En het zonlicht bereikt de bosbodem weer, wat goed is voor de ondergroei. Hierdoor komen er, overeenkomstig met ons bosbeleid én de visie van Natuurmonumenten, meer kansen voor bijzondere bostypen.
  
  Zo wordt het bos gevarieerder, is er meer verschil in leeftijd en komen er meer dier- en plantensoorten voor. Dit zorgt ervoor dat het gebied beter bestand is tegen ontwikkelingen als de stikstofproblematiek en klimaatverandering.

Voor de rust in het gebied en de beleving van de bezoeker kan het prettig zijn om in fasen te werken. Nu doet zich echter de kans voor om het in één keer goed te doen. Dat heeft ook voordelen. Het betekent allereerst dat we niet jaar op jaar met grote(re) machines het gebied in hoeven. Dat is nu even vervelend, maar op de lange termijn scheelt het overlast voor dieren en bezoekers. 

Het tweede voordeel is dat we weinig kosten maken dankzij subsidie van provincie en rijksoverheid. Ook zij zien het belang van een gevarieerd en sterker Natura 2000-gebied. Deze subsidie vanuit het Programma Natuur eindigt dit jaar.

Op meerdere plekken krijgen bomen en ondergroei dankzij extra licht en ruimte zelf de kans om uit te groeien. Op veel andere plekken planten we bomen terug, zoals zoete kers, linde, hazelaar, mispel, wilde appel en inlandse zomer- en wintereik. Welke bomen waar komen, hebben we zorgvuldig bepaald, onder andere aan de hand van recent bodemonderzoek. Daardoor kennen we de meest geschikte locaties voor elke boomsoort.

We laten vooral tijdens excursies zien wat er waar gaat gebeuren. Een kaartje vraagt namelijk vaak om extra uitleg. Daarom delen we geen plattegrond uit. Als je door het bos wandelt, kun je aan de stippen op de bomen zelf zien wat er gaat gebeuren. Ook hangen er posters met uitleg op verschillende plekken.

Het gaat slecht met de natuur die wij zelf zo hard nodig hebben. We mogen er wel wat voor over hebben om dat te herstellen! Bovendien is de Sint-Jansberg is een bijzonder gebied, dat we als Natuurmonumenten willen beschermen en behouden. Gelukkig zien Rijk en provincie dat ook zo. 

De Sint-Jansberg is dan ook een Natura 2000-gebied. De provincie is verantwoordelijk om de bossen en en soorten die er voorkomen in stand te houden. Ze stelt ook geld beschikbaar om het natuurgebied voor de toekomst te herstellen en versterken. Zo kunnen we deze bossen omvormen en de bijzondere bostypen en soorten beter beschermen en stimuleren. 

Er zijn meerdere kleuren stippen. Een rode stip betekent dat we de boom weghalen, een rode ring met stip dat we de boom ringen. Dan stagneert de sap-voedingsstroom en sterft de boom geleidelijk af, maar blijft hij als voedsel of leefplek voor allerlei soorten behouden. Bomen met een blauwe stip zijn zogenaamde ‘toekomstbomen’. Zij krijgen de komende jaren meer ruimte.

Zeker bij de exoten is het belangrijk ze zo veel mogelijk te verwijderen, anders hebben we over een aantal jaar weer hetzelfde probleem. Deze bomen zaaien zichzelf namelijk snel uit.

Als je ze telt, gaan er best veel bomen weg. Maar op het hele bosgebied gaat het om een heel klein percentage. En vergeet niet, we halen ongewenste bomen weg en planten juist een paar duizend inheemse bomen terug. Zo krijgen we er sterkere natuur voor in de plaats. 

Natuurbeheer is altijd nodig: voor het in stand houden van natuur én voor de veiligheid van de bezoeker. Maar zo grootschalig als dit jaar, met allerlei machines, hoeft voorlopig (gelukkig) niet meer. Dit jaar hebben we de kans om een grote slag te slaan. De komende jaren zetten we nog wat puntjes op de i, maar dat is minimaal ten opzichte van wat er nu gebeurt.

We begrijpen dat deze ingreep vragen oproept. Zeker bij een aantal grote bomen. Maar het zijn bomen die hier niet thuishoren en die andere soorten verdringen, omdat ze zich snel verspreiden. Of het zijn bomen met dicht bladerdek, waaronder niets anders meer groeit. Door deze bomen weg te halen, krijgen andere bomen meer ruimte en komt er meer licht op de bodem. Hier ontstaat weer meer leven, wat bijdraagt aan een sterker en gevarieerder bos.

In de bomen die we weghalen, is al veel CO2 opgeslagen. Dat blijft zo. Door van dit hout planken, balken, meubels, etc. te maken, wordt CO2 duurzaam vastgelegd. Bovendien planten heel veel bomen terug. Die nieuwe, jongere bomen krijgen volop ruimte om hard te groeien en door te gaan met het vastleggen van CO2.

Soorten als Amerikaanse eik, douglas, fijnspar en lariks komen hier van nature niet voor. Ze zijn rond 1900 en ook na de oorlog geplant, met maar één doel: snel groeien, snel kappen en snel geld verdienen. Op deze bomen komen maar weinig soorten insecten voor. Vergeleken met inheemse boomsoorten hebben ze dus weinig waarde voor de natuur. Zo leeft op een Amerikaanse eik een handjevol insecten, terwijl op een inlandse eik honderden soorten voorkomen!

De bomen zijn aangeplant in de tijd dat Baron Van Verschuer hier eigenaar was. De aanplant was bedoeld om de lege plekken na de verwoestende oorlog snel op te vullen én voor de houtopbrengst. Dat was toen in heel Nederland het geval en heel normaal. Hout was hard nodig, eerst voor de mijnbouw en later voor de wederopbouw van ons land. Het ging dus niet om de natuur, maar om het hout. Nu zien we steeds beter in hoe belangrijk natuur is. Daarom willen we bomen die zoveel mogelijk bijdragen aan de biodiversiteit en versterking van het bos.

Grove dennen en beuken zijn inderdaad inheemse soorten. Deze bomen gaan we op maar een paar plekken kleinschalig kappen. Zo kunnen we het bos daar gezonder en gevarieerder maken. Dit doen we vaker, omdat er zo ook licht en ruimte voor andere boomsoorten komt, die weer passen bij het oorspronkelijke bostype dat al aan deze plekken grenst. We breiden dus het beuken-eikenbos, haagbeuk-essenbos en alluviaal bos (vochtig door de waterstromen) uit en verjongen dat meteen.

Het reguliere bosbeleid van Natuurmonumenten is erop gericht uitheemse bomen, veelal naaldbomen zoals douglas en lariks, weg te halen. Zo wordt het aandeel van deze soorten minder en komt er ruimte voor inheemse loofboomsoorten waar meer soorten van profiteren. Ofwel: de biodiversiteit wordt groter.

Precies. En dat is minder vreemd dan het klinkt. De bomen die we weghalen, zijn in het verleden aangeplant met het doel ze binnen enkele decennia te kappen voor onder andere mijnbouw en zaaghout. Het doel was dus de opbrengst van het hout. 

Natuurmonumenten is niet gericht op financiële opbrengst, maar op het behalen van natuurdoelen. We sturen dus niet op gebruik van het hout, maar op een natuurlijk en zo gezond mogelijk bos. Daarom planten we inheemse loofbomen aan, zodat planten en dieren zo veel mogelijk profiteren. De opbrengst van de huidige bomen kunnen we goed gebruiken om de aanplant te financieren. 

De zogenaamde ‘standplaatsfactoren’, dus bodem en grondwater, bepalen welke bomen en struiken hier van nature het beste kunnen groeien (en van oudsher groeiden). Juist deze bomen willen we op de Sint-Jansberg een kans geven om zich tot een mooi bos te ontwikkelen en verder verspreiden in het gebied. 

We hebben nu de kans om de grootste pijnpunten aan te pakken. Daarbij gaat het om grotere stukken bos en delen waar we normaal lastig bij kunnen. Natuurbeheer blijft ook daarna nodig. Dan gaat het om de kleinere ingrepen, mogelijk ook waar jij op doelt. Je kunt je ideeën altijd aangeven.

De bomen die gekapt worden, worden inderdaad verkocht. Al laten we ook een deel in het bos liggen, dit zorgt weer voor extra leven. Het geld dat we voor het hout krijgen, is hard nodig om weer duizenden nieuwe bomen voor dit gebied te kopen en de aanplant te onderhouden. Dat kost in totaal veel meer dan de houtkap oplevert, dus de eenmalige inkomsten van nu kunnen we goed gebruiken.

Nee, dat mag helaas niet. Al het hout is verkocht aan de aannemer en gaat naar houtverwerkende partijen. 

Na de werkzaamheden keert de rust weer terug in het gebied. Eind december is het dan ook weer volledig toegankelijk voor bezoekers. Van september tot eind december is het gebied beperkt toegankelijk. We wijzen met tijdelijke borden de weg. Dit doen we ook voor de regionale en landelijke routes, zoals het Pieterpad en De Walk of Wisdom.

Van september tot eind december is de Sint-Jansberg doordeweeks maar heel beperkt toegankelijk. We proberen zo veel mogelijk wandelpaden open te houden, maar alleen als dat veilig kan. Een en ander is afhankelijk van de planning van de aannemer.

Voor ruiters is het gebied deze maanden helaas niet toegankelijk. De ruiterroutes zijn, net als de wandelroutes, met kerst weer open en hersteld.

Er zullen stukken bos zijn, waar je ineens veel verder doorheen kunt kijken. Omdat op die plekken ook meer licht op de bodem valt, zal de onderlaag van planten en struiken er beter gaan groeien. Ook jonge bomen zullen door licht en ruimte hard groeien. Het bos blijft dus niet lang kaal, al duurt het wel jaren voor de nieuwe bomen volwassen zijn.

Een groot deel van het hout halen we uit het bos. Maar we laten ook hout liggen. Dit dode hout zorgt voor heel veel extra leven in het bos. Bomen die we ringen, sterven af, maar op die stammen komen straks spechten en vleermuizen af. En tal van insecten, waar weer insecteneters op af komen. Ook leven er allerlei schimmels en paddenstoelen op dood hout. 

We gaan op meer dan tien plekken aan de slag. Dat doen we niet op alle plekken tegelijk. Dieren hebben zeker genoeg tijd en ruimte om naar andere plekken te gaan. Bovendien wachten we tot ruim na het broedseizoen, zodat we ook de vogels zo min mogelijk verstoren. 

Het bos is ruim 200 hectare groot. We hebben zorgvuldig gekeken waar we welke bomen weghalen. Voor het grootste deel zijn dat exoten als fijnspar, douglas en lariks. Er blijven zo voldoende plekken over voor de zogezegde ‘naaldboomminnende’ soorten. En zeker ook voor het kleinste vogeltje van ons land. Die zouden wij ook niet willen missen!

De Sint-Jansberg is een fantastisch bos, en dat blijft het! Juist om het bos zo bijzonder te houden, moeten we nu bijsturen. Het beeld van het bos verandert alleen op plekken waar gewerkt wordt. Vergeet ook niet dat het beeld in de natuur altijd verandert. Alleen de snelheid waarmee verschilt.

Zo zijn er bijvoorbeeld plekken met dode fijnsparren, die zijn aangetast door de letterzetter. Deze kever vreet gangen in de bast en sluit daarmee de sap-voedingsstromen af. Op de Sint-Jansberg is dit insect al enkele jaren op verschillende plekken actief. Hier heeft dus een plaag het bosbeeld veranderd. We planten hier snel nieuwe bomen en struiken aan. Die groeien mettertijd uit tot mooie, grote bomen. 

Dat zou je denken. Maar in Nederland hebben we de natuur nog nooit haar gang laten gaan. Mede dankzij menselijk ingrijpen is de afwisseling op de Sint-Jansberg zo groot, en zijn er zoveel verschillende soorten planten en dieren. Willen we die behouden, dan is natuurbeheer heel hard en nog heel lang nodig. 

Als we de natuur aan haar lot overlaten, maken de exoten en snelgroeiende bomen, ooit geplant voor de houtopbrengt, er een eentonig bos van. Dan verliezen we al die soorten die zo belangrijk zijn voor gezonde lucht, bodem en water. Kortom, voor onze toekomst. 

De Sint-Jansberg is inderdaad een kleiner natuurgebied. Maar in Nederland is minder dan 15% van het grondoppervlak natuur. Daarom moeten we zuinig zijn op wat we hebben en ervoor zorgen dat de huidige natuurgebieden voor de toekomst bewaard blijven. En daarom is dat hier ook nodig en nuttig.

Het liefst zouden we willen dat er meer natuur komt, ook buiten de natuurgebieden. Daar werken we als Natuurmonumenten hard aan. Bij de politiek en in samenwerking met anderen, van gemeenten tot landbouw.

Omdat we vooral naaldbomen verwijderen, hebben de werkzaamheden een positief effect op de waterhuishouding. Naaldbomen zijn jaarrond groen, dus de verdamping gaat ook jaarrond door en valt er in de winter minder neerslag op de bodem. Dit zorgt voor verdroging. Dit in tegenstelling tot loofbomen die hun blad, dus hun groen, verliezen.

Stikstof is van zichzelf niet schadelijk voor mensen en de natuur. Maar samen met zuurstof vormt stikstof verbindingen als ammoniak en stikstofoxide. Een teveel hiervan is slecht voor de natuur. Het leidt tot vermesting, vergiftiging en verzuring: 

• Vermesting: grassen als pijpenstrootje, brandnetels en bramen groeien door stikstofoxiden en ammoniak extra hard. Ze overwoekeren alle andere soorten. Hierdoor verdwijnen insecten die op deze planten leven en dieren die op hun beurt deze insecten eten. 
• Vergiftiging: voor allerlei mossen is het teveel aan ammoniak en stikstofoxide giftig. Deze mossen sterven daardoor uit. 
• Verzuring: door ammoniak verzuurt de grond en spoelen belangrijke mineralen, zoals kalk, weg. Planten die niet tegen een zure bodem kunnen, verdwijnen. Kalk is bovendien belangrijk voor onder andere slakken, insecten en vogels. We zien nu al dat de eieren van koolmezen een dunnere schaal hebben en dat mezenkuikens in het nest hun pootjes breken door een tekort aan kalk.

Hier gaat het om! Om de rijkdom aan dieren en planten! Dankzij biodiversiteit kan de natuur overleven. Bomen, planten en dieren, van insecten tot vissen, van vogels tot zoogdieren en van bacteriën tot schimmels: ze hebben allemaal een rol in de natuur. Hoe meer soorten er zijn in voldoende aantallen, hoe makkelijker het voor de natuur is om tegenslagen op te vangen. 

De natuur werkt als één systeem. Als er één soort verdwijnt, heeft dat gevolgen voor andere soorten. Als kruiden uit de graslanden verdwijnen, verdwijnen ook de bijen en vlinders, en daarmee ook de vogels. 

Bedenk dat ook wij mensen onderdeel zijn van dat systeem. Denk maar aan de bossen die de lucht zuiveren, het (onder)waterleven dat onze rivieren schoon houdt en al die insecten die onze groente, bloemen en fruit bestuiven! Biodiversiteit is dus ook voor mensen noodzakelijk. 

Het gaat niet goed met de natuur en zeker niet met bepaalde bostypen en vegetatietypen. Om deze bos- en vegetatietypen te beschermen en behouden, heeft Nederland een aantal Natura 2000-gebieden ‘aangewezen’. Dat wil zeggen dat ze zijn voorgedragen voor een Europese beschermde status, die al lang geleden is toegekend. Je vindt deze beschermde natuurgebieden in heel Europa. Er is dus bewust voor gekozen om deze typen en soorten voor uitsterven te behoeden. Net als bij een monument, ben je verplicht hier goed voor te zorgen.

We hebben omwonenden en direct betrokken partijen zo veel mogelijk meegenomen in het project; vervelend als we jou niet hebben gesproken. Helaas kunnen we niet iedereen raadplegen. In zo’n groot project moeten we veel keuzes maken. We hebben dit met zorgvuldig onderzoek, onze kennis en kunde, én die van anderen gedaan. Ook zijn we met omwonenden in gesprek gegaan om onze keuzes uit te leggen.

Heb je nog specifieke vragen? Dan kun je altijd contact met ons opnemen via [email protected]. 

Vervelend om te horen dat dit nieuws je niet heeft bereikt. We hebben geprobeerd zo veel mogelijk mensen op de hoogte te brengen. Zo is er onder andere een bewonersbrief verspreid onder omwonenden. Het project staat op de website van Natuurmonumenten en er hangen posters op verschillende plekken. Ook zijn er enkele excursies geweest. 

Heb je vragen of tips voor hoe het een volgende keer nog beter kan? Mail ons dan: [email protected].