Hoogwater een verrijking voor de natuur

Aanvankelijk bracht het hoogwater vooral ellende. Zeker in België overstroomden veel huizen en fabrieken. Door de maatregelen die Nederland na de overstromingen van 1993 en 1995 in het Maasdal nam, bleven grote problemen uit. Wel raakten de natuurgebieden langs de Maas ernstig vervuild met grote hoeveelheden afval. Na het opruimen van de rommel, wordt vooral duidelijk dat er ook veel positieve effecten zijn.  

Dynamiek

Het toverwoord voor een gezonde en gevarieerde natuur is dynamiek. In Nederland heerst echter een groot gebrek aan dynamische processen. Dat komt omdat de mens vaak de inrichting van het landschap bepaalt en risico’s op ‘schade’ zoveel mogelijk probeert uit te sluiten. Plekken waar de natuur zijn gang kan gaan, beperken zich vooral tot de kust- en getijdengebieden, zoals de Waddenzee. Ook in het Maasdal, en dan specifiek Rivierpark Maasvallei, krijgen natuurlijke processen zoals overstromingen de ruimte. Het water van de Maas en de grote grazers krijgen hierbij de rol van inrichter en beheerder van het gebied. Na ieder hoogwater zal het landschap er weer anders uit zien.

Grind en zand

Het hoogwater bracht grote hoeveelheden grind en zand in beweging. Op plekken met een hoge stroomsnelheid is dit materiaal opgepakt, om soms kilometers verderop op rustigere plekken weer te worden achtergelaten. Het resultaat is spectaculair met grindeilandjes en zandduinen. Gebiedsmanager van Natuurmonumenten Rob van Schijndel: “Het afzetten van zand zagen we niet eerder op deze schaal in de Maasvallei. Het is echt ongekend, met soms ruggen van meer dan een meter hoog. Dat is onder andere mooi te zien rond de Molenplas bij Stevensweert.”

Het zand en grind vormt een tamelijk extreem milieu, omdat het weinig voedingsstoffen bevat, weinig water vasthoudt en in de zon flink opwarmt. Op dergelijke plekken komen dan ook bijzondere planten en dieren voor. Op verschillende plekken ontkiemen bijvoorbeeld grote aantallen zwarte populieren, de zeldzaamste boomsoort van Europa. De bomen groeien graag langs de rivieren, waarbij het water de zaden verspreidt.

De kale grindbanken trekken op hun beurt weer steltlopers aan, zoals de kleine plevier en de oeverloper. Zij zoeken op de open, kale plekken naar voedsel.

Waar het snelstromende water zand en grind wegsloeg, ontstonden op verschillende plekken steilwanden, zoals in Meers en Maasband. Zeker de hoge steilranden kennen een grote waarde als nestplaats voor ijsvogels en oeverzwaluwen, maar ook allerlei insecten maken hier dankbaar gebruik van, zoals solitaire bijen.

Dood hout

Door de kracht van het water gingen ook veel bomen om, vaak met wortel en al. In Meers verdween zelfs een deel van het ooibos. De bosontwikkeling kan hier weer opnieuw beginnen, waardoor een aantrekkelijke variatie ontstaat tussen oude en jonge bomen. Die variatie zorgt voor een grotere diversiteit in planten en dieren. Zo schept de kracht van het water nieuwe kansen, maar voorkomt het tegelijkertijd ook dat het gehele Maasdal met bos dichtgroeit. Daar komt geen zaag aan te pas; Maas en bevers bieden samen de benodigde dynamiek.

De omgevallen bomen vormen kleine natuurgebiedjes op zichzelf. Een kluit vormt een potentiële nestelplek voor ijsvogels. Tussen de takken krijgen planten, en daarmee insecten en andere kleine diertjes, extra kansen, omdat zij beschermd worden tegen de vraat van de grote grazers. Ligt een boom in het water, dan creëren de takken veilige plekken voor kleine vissen.  

Sommige organisaties zoals rivierbeheerders kijken argwanend naar het aanwezige dode hout in het Maasdal. Niet nodig volgens Van Schijndel. “De bomen langs de Maas bestaan vooral uit els, populier en wilg. Deze soorten bestaan uit zacht hout. Reeds aanwezige dode takken en stammen zijn door de kracht van het water compleet verpulverd tot kleine stukjes. Dat dode hout vormt – in tegenstelling tot veel ander drijvend hout en afval – zelden een bedreiging voor bijvoorbeeld de scheepvaart of sluizen, maar is juist wel een verrijking voor de natuur.”

Klimaat

Het klimaat verandert. Lange periodes van extreme droogte en momenten met grote neerslaghoeveelheden in korte tijd wisselen elkaar af. Afgelopen hoogwater vormt daarvan een duidelijk voorbeeld. Met een natuurlijke inrichting van de Maasvallei en het toestaan van dynamische processen ziet Natuurmonumenten de toekomst met vertrouwen tegemoet. Van Schijndel: “Het extreme hoogwater van 2021 toont aan dat de natuurontwikkeling in Rivierpark Maasvallei werkt. Itteren en Borgharen bleven bijvoorbeeld droog. Door nog meer met, in plaats van tegen de natuur te werken, voorkomen we ook in de toekomst overlast. Het is belangrijk dat we de natuur daartoe voldoende kansen bieden.”

Een natuurlijk Maasdal als klimaatbuffer voor de toekomst. Het voorkomt niet alleen overlast, maar creëert ook kansen voor bijzondere natuur op een schaal die uniek is voor Nederland. Een natuur met veel dynamiek, waar zand en grind door het stromende water worden opgepakt en weer afgezet, waar bossen komen, maar soms ook weer gaan en waar de Maas zelf zijn weg zoekt door het landschap. Een natuur vol afwisseling waar iedereen ook van kan genieten, wandelend, op de fiets of vanuit een kano.

Wil je meer weten over wat Natuurmonumenten als beheerder nastreeft in de Maasvallei? Download de kaart met de Natuurvisie 2016-2033. Heb je een vraag? Neem contact op via [email protected].  

Tekst en foto's: Bob Luijks