Paddenstoelen op Leusveld: van heksenschermpje tot donzige melkzwam

Hoe gaat het met de paddenstoelen op Leusveld?

Na een regenachtige periode is het paddenstoelenseizoen echt begonnen. Zag Jan Dieker tijdens zijn eerste ronde in september met moeite zo’n 50 soorten, in zijn tweede ronde - na de regenperiode in oktober - ruim 150 soorten. Die regen hebben ze nodig. Dan schieten ze als paddenstoelen de grond uit. Niks aan de hand zou je denken? Maar hoe goed gaat het met de paddenstoelen? En wat is de invloed van stikstof en droogte?

Wat is de rol van paddenstoelen in de natuur?

Het zijn de vruchtlichamen van de schimmels die onder de grond zitten. Ze houden van vocht, en in de herfst als de bodem nog warm is van de zomer zijn de omstandigheden ideaal om zich voort te planten door het verspreiden van sporen. Om als paddenstoel aan je suikers te komen zijn er twee manieren: samenwerken met bomen of afbreken van hout en strooisel.

• Je hebt de opruimers, paddenstoelen die zorgen dat het organische materiaal wordt afgebroken en beschikbaar komt voor de voedselkringloop. Als deze opruimers er niet waren, zou al het hout en blad zich ophopen. En de hele stofwisselingscyclus zou tot stilstand komen. Bomen en planten zouden dood gaan, en is er geen voedsel meer. Het zijn de recyclers van de natuur. Je hebt ze vast wel eens gezien: het gewone elfenbankje met prachtige kleuren, de opvallende witte bultzwam en het zwavelkopje in bundels op stronken.

• En de belangrijke helpers, dat zijn de paddenstoelen die in wederkerig voordeel met de wortels van bomen en planten samenleven. De schimmeldraden zijn vergroeid met de boomwortels. Zij verbeteren zo de opname van water en voedingsstoffen voor bomen die ze nodig hebben voor hun groei, waardoor ze beter bestand tegen droogte en moeilijke omstandigheden. Deze paddenstoelen krijgen er suikers voor terug om vruchtlichamen te vormen. Zoals de klassieker onder de paddenstoelen, de vliegenzwam, of de rodekoolzwam die samenleeft met beuk of eik.

• En dan heb je nog de parasieten, zoals honingzwammen - die tasten zieke en verzwakte bomen aan.  “Net als roofdieren in het dierenrijk, die de zwakke dieren opruimen. En dat doen deze paddenstoelen ook, die ruimen de verzwakte bomen op”, zegt Jan Dieker. “Kijk, het is zo als een boom heel gezond en sterk is, dan heeft een parasiet het nog niet zo makkelijk om de boom klein te krijgen. Als de omstandigheden goed zijn, of verbeteren, ik zie ook wel parasieten op bomen in een soort evenwicht van de boom met de parasiet.”

Lanen, bossen en weilanden

Leusveld is een heel gevarieerd landgoed, zegt Jan, er zijn zoveel verschillende leefomgevingen voor paddenstoelen: lanen, kleine bosjes, gemengd bos met loof- en naaldhout, jong bos, oudere bossen met beuk en eik, en verschillende weilanden – de ene voedselarm en de ander weer ruiger en voedselrijker. En ieder heeft daarin weer zijn eigen vaak typische soorten paddenstoelen.

In de lanen zie je veel soorten die samenleven met bomen, zoals de vliegenzwam, geelwitte russula of donzige melkzwam. Het witte tot ivoorkleurige porseleinzwammetje zie je op levende of dode stammen, stronken of takken van beuk. En op stobben zie je vaak het bekende zwavelkopje in prachtige toeven staan, of de witsteelfranjehoed, die staat ook vaak in bundels. De variabele gekleurde gewone elfenbankjes is echt een stronkenafbreker, net als de witte bultzwam die je met zijn dikke bult op stronken van loofbomen van vaak beuk ziet staan. Allemaal houtafbrekers. De schijnridderzwammen en het fraaie heksenschermpje zijn weer typische strooiselopruimers.

In de weilanden, kun je in de voedselarmere verschillende soorten wasplaten treffen, zoals de zwart wordende wasplaat die van heloranje naar zwart verkleurd. Jan: “Als ze er staan, staan ze gewoon langs het pad. Sowieso vind ik in mijn km-hok de meeste paddenstoelen langs de bosrand en paden staan. Bij de voedselrijkere weilanden zie je juist weer de grote parasolzwam en ruitjesbovist.”

Heksen, duivels en satans

Heksenschermpje, heksenboleet, duivelsbroodrussula, duivelsei, satansboleten, zo wat namen die angst oproepen. Maar hoe komen paddenstoelen aan hun namen, zoals ook de elfenbankjes en als er veel bij elkaar staan, heksenkring? De namen voor deze paddenstoelen zijn gewoon bedacht door mensen. Deels terecht om te waarschuwen, want sommigen hiervan zijn giftig.

Van heksenkringen werd gedacht dat die verschenen op plekken waar heksen ’s nachts dansten. Omdat het verschijnen en ook weer snel verdwijnen van paddenstoelen niet goed begrepen werd, was de associatie met de duivel en heksen snel gemaakt.

Wat zeggen paddenstoelen over de natuur en milieukwaliteit?

Al ruim tien jaar inventariseert Jan de paddenstoelen op landgoed Leusveld voor het landelijk paddenstoelenkarteringsproject. Hiervoor bezoekt hij drie keer per jaar zijn km-hok en loopt hierin zijn vast omschreven route. “De laatste jaren zie ik kritische soorten verminderen of verdwijnen. Ook de aantallen per soort zie ik verminderen. Is het door de droogte, de stikstofdepositie of de combinatie van beide? Ik zie ook lanen met beuken die verzwakt raken door de droogte van de afgelopen jaren. Die worden zo gevoeliger voor parasieten als de knolhoningzwam.”

“Paddenstoelen hebben een signaalfunctie voor de natuur, het zijn goede indicatoren voor de lucht- en bodemkwaliteit”, zegt Jan Dieker. “Net zo goed als bepaalde insecten of bepaalde planten dat hebben die heel gevoelig zijn voor de kwaliteit van de natuur. En dat is ook de reden dat de paddenstoelen op de zandgronden landelijk door honderden gemonitord worden. Dat gebeurt denk ik al meer dan 20 jaar. Hoe langer deze periode, des te betrouwbaarder die gegevens worden.”

En dat is ook gelijk de motivatie van Jan om hiervoor zijn bijdrage te leveren. “Ik heb eigenlijk al heel lang geleden belangstelling voor paddenstoelen gekregen, ik ben er denk ik wel zo’n 20 jaar mee bezig. Langzamerhand ontdek je allerlei bijzonderheden en wat de rol is van de paddenstoelen. Waardoor je denkt, het is ook leuk en van toegevoegde waarde om die te monitoren. En nu zie ik hoe belangrijk dat is! Ja, omdat ik nu de achteruitgang zie van bepaalde soorten. Juist doordat ik het al zo lang doe. Maar ook voor mijn eigen plezier hoor, ik kan echt genieten van paddenstoelen!”

Als het beter gaat in paddenstoelenland, wat hoop je dan weer te zien?

“Het mooiste zou zijn dat de stikstof en verdroging worden teruggedrongen en dat ik zou meemaken dat allerlei kritische soorten zich herstellen en weer toenemen. Soorten die nu heel zeldzaam zijn, algemener worden. Om een voorbeeld te noemen, de echte cantharel. Dit jaar maar één keer gezien. Ik weet overal plekjes, waar ze stonden. Maar nu, ik zie ze niet meer. En, dat ik de zwarte truffelknotszwam weer terugzie op mijn ronde. Dat zou het mooiste zijn van mijn inspanningen voor de paddenstoelen.”

Zelf genieten van paddenstoelen op Leusveld?

Pak de fiets en volg Fietsroute landgoederenroute IJsselvallei, stap af bij landgoed Leusveld voor een heerlijke wandeling. Tot de vorstperiode is het nog paddenstoelentijd, en ziet de paddenstoelenwereld er elke week weer anders uit.