Het Dommeldal droogt uit

Voorn begrijpt de gebruikers van de beregeningsinstallaties wél. Ze proberen hun gewassen te beschermen tegen de droogte en hun opbrengst te maximaliseren. Maar al dat beregenen en oppompen van drinkwater zorgt tijdens droge periodes voor steeds lagere grondwaterstanden en daardoor ook voor minder water in de beken. “De meeste zijbeken in het Dommelgebied vallen de laatste zomers vaker droog, terwijl daar wel vijfhonderd verschillende diertjes en meer dan twintig vissoorten leven. Van nature vallen deze zijbeken zelfs in droge zomers niet droog. Er stroomde altijd nog een klein beetje schoon en fris grondwater naartoe. Maar juist dat grondwater, de basisafvoer dus, pompen de verschillende gebruikers steeds vaker volledig weg. Als noodmaatregel legt Waterschap De Dommel nu in droge zomers de vijf meest biodiverse beken aan een grondwater infuus om toch nog iets daarvan in leven te houden. Het is een tijdelijk lapmiddel. Structurele verbeteringen in grondwaterbeleid en watersystemen zijn op papier en in de besluitvorming door waterschappen en provincie al wel genomen, maar de uitvoering kost helaas veel tijd, tijd die we eigenlijk niet hebben”, vertelt Voorn.

Zijn collega Jan Bos laat in het Dommeldal de gevolgen zien. De programmamanager van Natuurmonumenten staat even buiten Eindhoven op een bruggetje over de Dommel en kijkt uit op het kolossale knooppunt De Hogt. “Dit is een plek waar techniek en natuur elkaar redelijk stevig kruisen…”, klinkt het met gevoel voor understatement. Vrachtwagens en personenauto’s denderen sinds 1968  over ‘de Poot van Metz’, zoals het asfalt boven dit stuk van het Dommeldal in de volksmond heet. “Toch is het een hele mooie groene zone met broekbossen en natte hooilanden”, vindt Bos.

Natuurmonumenten kocht al rond 1900 stukken grond in dit gebied. Dat er nu dagelijks tienduizenden voertuigen langs scheren, kon toen niemand bedenken. “Je had hier in die tijd veel kleurrijke hooilandjes en op de hogere delen heide. Dat trok veel soorten flora en fauna aan, heel biodivers dus. We proberen iets van die natuurwaarden weer terug te krijgen”, legt Bos uit tijdens een wandeling door het gebied.

Diepe sloten

Natuurmonumenten trof in de omgeving van De Hogt meerdere maatregelen om de biodiversiteit te verbeteren. Vasthouden van water is daarbij cruciaal. “Het Dommeldal droogt steeds verder op omdat de Dommel uit België minder water  aanvoert en droge periodes steeds langer duren. Het watersysteem is zo ingericht dat bij zware buien  het water zo het gebied uitraast”, vertelt Bos.

Hij staat ondertussen bij een diepe sloot die het waterschap net heeft geschoond. Dat soort watergangen zorgen voor die razendsnelle afvoer en een te laag grondwaterpeil in het broekbos. Voor de natuur is die situatie dramatisch. Daarom willen we in dit gebied in samenwerking met Waterschap de Dommel de situatie verbeteren. Door het watersysteem anders in te richten bijvoorbeeld door sloten in het gebied minder diep te maken kunnen we water langer vasthouden en zorgen we voor een hoger grondwaterpeil in het natuurgebied. Tegelijkertijd zorgen we dat de afvoer van water voor de aanliggende agrarische bedrijven geborgd blijft.

Vloeiweiden en visvijvers als infiltratiebekkens

Zuidelijker, in de omgeving van de Dommel heeft Natuurmonumenten maatregelen getroffen om water vast te houden. Bij de vloeiweiden op De Plateaux grijpt de organisatie terug op de historie. Vanaf 1848 legden Nederland en België vloeiweiden aan, onder meer voor de productie van hooi voor de cavalerie. De techniek van bevloeien staat ondertussen op de lijst van immaterieel erfgoed en dingt mee naar een Unesco status, vertelt Bos. “Overheden lieten in het winterhalfjaar met een ingenieus systeem de graslanden met water uit het kanaal Bocholt-Herentals overstromen. De kalk en mineralen uit het water leverde hooi van goede kwaliteit op. Vanwege de invloed van kunstmest zijn de vloeiweiden en visvijvers in onbruik geraakt.” Natuurmonumenten heeft de oude vloeiweiden weer in ere herstelt, in de winter infiltreert hier extra water.

De wateraanvoer maakte ook de aanleg van viskweekvijvers langs de Beekloop mogelijk. De oude infrastructuur van kanaaltjes en visvijvers ligt er nog. Natuurmonumenten herstelde twee voormalige visvijvercomplexen langs de Beekloop. “Hier houden we door de restauratie veel meer water vast dan in het verleden. Die vijvers functioneren nu als infiltratiebekkens voor het aanvullen van het dalende grondwater. Bij dat project werkten we samen met Waterschap de Dommel en met Coca~Cola. Dat bedrijf onttrekt veel Brabants grondwater en wil iets terugdoen”, vertelt Bos.

Dat soort samenwerkingen zijn volgens hem steeds belangrijker, want Natuurmonumenten is vrijwel door alle maatregelen in de natuurgebieden heen. “Nu moeten we samen met anderen kijken naar maatregelen in de directe omgeving van natuurgebieden. Maar daar spelen veel verschillende belangen een rol. En dus zijn dat projecten van de lange adem.”

Onderzoek naar aanvoer

Natuurmonumenten zou graag een uitvoerig onderzoek zien naar de afnemende basisaanvoer van de Dommel vanuit België, zegt Peter Voorn. “De precieze verklaring daarvoor kennen we niet. Dat zouden de verantwoordelijke overheden aan beide kanten van de grens moeten onderzoeken”, zegt de ecoloog. “En daarnaast blijft het cruciaal dat we het water beter vasthouden. Dat betekent ook dat we moeten accepteren dat de hooggelegen én de lagere gronden langs de Dommel in de winter soms een paar weken onder water staan. Eigenlijk is dat een denkomslag: vroeger wilde je natschade voorkomen, terwijl nu in toenemende mate de droogte voor veel meer schade gaat zorgen.Daarom is het belangrijk dat in de winterperiode in het stroomgebied zoveel mogelijk neerslag wordt vastgehouden en de tijd krijgt om de bodem in te trekken.”

Buiten onderzoeken en maatregelen gaat het om gedrag, betoogt Voorn. “Als we willen voorkomen dat uiteindelijk zelfs de Dommel opdroogt, moeten we niet alleen het water beter vasthouden, maar ook zuiniger en slimmer worden met het gebruik van het grondwater en het drinkwater. Anders ben je het aan het dweilen met de kraan open. Dat vind ik ook een taak van Natuurmonumenten: mensen informeren over de impact van ons gedrag op de natuur.” Lees hier de tips tegen droogte voor je tuin.

Tekst en foto's door Erik Driessen